Дьокуускайга 2007 сылллаахха, бэс ыйын 21-22 күннэригэр, норуоттар конгресстарын ыһыаҕар баттаһыннаран тэриллибит I Норуоттар ыккардыларынааҕы научнай-практическай «Таӊара итэҕэлэ уонна Евразия омуктарын олоӊхолоро: төрүтэ уонна билиӊӊитэ» конференция салҕыыта бу дьыл олунньу 19-20 күннэригэр Монголия киинигэр Улан-Баторга буолла.  Бу II Норуоттар ыккардыларынааҕы научнай-практическай «Таӊара итэҕэлэ уонна Евразия омуктарын олоӊхолоро: төрүтэ уонна билиӊӊитэ» конференция үлэтин, ситиһиитин, ылыныытын туһунан Лена Валерьевна Федороваттан истиэҕиӊ.

 1.     Л.В., бу сырыыга конференцияны кимнээх тэрийэн ыыттылар?
Бу сырыыга конференцияны тэрийэн ыыттылар Монголия наукаларга Академията, Норуоттар ыккардыларынааҕы монголоведение Ассоциацията уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтээҕи Олоӊхо Ассоциацията.  Быһаччы көмөнү, өйөбүлү оӊордо култуура уонна духуобунас сайдыытын министиэристибэтин сирэйинэн биһиги өрөспүүбүлүкэбит Бырабыытылыстыбата. Арассыыйа өттүттэн МИД хайысхатынан Моноглияҕа аккредитациялаах дипломатическай корпус өйөөтө.
Тоҕо Монголияҕа диэтэххэ, бу кэмӊэ «Чыӊыс Хаан кистэлэӊэ» киинэбит киэӊ араӊаҕа тахсар кэмэ кэлэр этэ.  Аан Дойду көрөөччүтэ, киинэ специалистара, кириитиктэрэ, бастатан туран, моӊгуоллар хайдах ылыналларын кэтэһэллэр-манаһаллар, онтон сыаналыыллар. Ол иһин киинэни көрдөрүүнү уонна конференцияны тэӊӊэ ыытарга быһаарыммыппыт, биир теманы – таӊара итэҕэлин, арыйалларын инниттэн.
Биллэн турар, ханнык да тэрээһин хаһан баҕарар таһымыттан, көхтөөҕүттэн, чуолкайыттан, тэтимиттэн, иллээҕиттэн  улахан тутулуктаах.  Маннык уустук темалаах конференцияны тэрийэр кылгас кэм иһигэр кыаллыбат. Ыллыӊ да оӊорон кэбиспэккин. Үлэ эрдэттэн барбыта, өссө I конференция кэмигэр саҕаламмыта. Элбэх тустаах дьону кытта сүбэлэһии, өйдөтүһүү, ылыннарыы сыралаах үлэтэ барбыта. Боппуруос бөҕө үөскээбитэ. Ол тугуй тенгрианство диэн, кимиэхэ нааданый, тоҕо нааданый, атын сиргэ ыытар тоҕо сатаммат, ким кэлиэй, оччо «учуонай-тенгрианец» баар дуо ол, моӊгуоллор ылынсаллар дуо, тугунан кыттыһаллар, уонна да атын.
Аны бары сөбүлэммиттэрин, салаайаччылар сурукка хоруйдаабыттарын кэнниттэн, тэрээһин механизмын быһаарыы буолар, ким тэрийээччи буоларын, үбэ төһө наадатын, ким төлөһөрүн, ханнык ыстатыйаларынан тыырылларын. Ол кэннэ уураахтары ылыныы,  дуогабардары түһэрсии, үбү-харчыны таһаарыы түгэннэрэ кэлэллэр. Тэӊӊэ илиини араарбакка научнай тэрилтэлэри, кыттааччылары кытта суруйсуу, телефонунан, интэрниэтинэн кэпсэтии, дакылааттары, ыстатыйалары хомуйуу, маршруттарын,  командировкаларын быһаарсыы, билиэттэрин ылыы үлэтэ бара турар. Барыта баһаан сыраттан тахсар. Онно култуура министиэристибэтэ, Олоӊхо Ассоциацията, киинэни презентациялыыр «Үргэл-В» тэрилтэ сүбэннэн, күүскэ биир киһи курдук үлэлээбиттэрэ. Ити тэрилтэлэр  үлэһиттэрэ, специалистара, быһаччы саха нарын кыргыттара, сүрэхтэрин-быардарын баҕатынан үлэлэспиттэрэ, онон кинилэргэ улахан махталы тириэрдэбит.
2. Конференция таһыма кыттааччыларын таһымыттан тутулуктаах. Хантан, хас уонна ханнык учуонайдар кытыннылар? Сахалартан ким сырытта? Бастакы сырыыттан бааллара дуо?
Конференцияҕа барыта 80-ча киһи кыттыыны ылла, Монголияттан, Казахстантан, Узбекистантан, Венгрияттан, Арассыыйа республикаларыттан – Саха Сириттэн,  Тываттан, Горнай Алтайтан, Хакасияттан, Бурятияттан, Калмыкияттан, Башкортостантан, Татарстантан. Учуонайдар, култуура искусство үлэһиттэрэ. Онтон 38–һа кэтэхтэн истиэндэбэй дакылааттарынан кытынна.  Быhаччы кыттааччылар истэригэр Монголияттан 4 академик, араас сиртэн 24 наука доктора, 8 наука кандидаттара, соискателлэр, аспираннар кытыннылар. Ону таhынан араас сиртэн депутаттар, государственнай структуралар салайааччылара эмиэ сырыттылар. Онон таhыма үрдүк буолла. Саха сириттэн  Ассоциациябыт вице-президенэ, Ил Тумэн солбуйааччы бэрэсэдээтэлэ, норуоттар ыккардыларынааҕы «Аан дойду норуоттарын олоӊхолоро» ассоциация вице-президенэ  А.Н. Жирков,  култуура уонна духуобунас сайдыытын миниистирэ, киинэбит режиссера А.С. Борисов, продюсер В.Д. Иванов,  АГИКИ профессора, искусствоведение доктора Ю.И. Шейкин, ЯГУ профессора,  искусствоведение доктора А.Г. Лукина, гуманитарнай институттан этнография сиэктэрин сэбиэдиссэйэ историческай наука доктора Е.Н. Романова, историческай наука кандидата В.В. Ушницкай уонна мин кытынныбыт. Москубаттан Ассоциациябыт президенэ, Саха сирин бэрэстэбиитилистибэтин салайааччыта А.К. Акимов уонна кини көмөлөһөөччүтэ, кырдьаҕас дипломат И.В. Рожин кытыннылар, киинэни көрдөрүүгэ Россия дипломатическай корпуһун үлэтин тэрийистилэр.
Онтон бастакы Дьокуускайга буолбут конференция кыттыылаахтарыттан казах профессордара Н.Г. Аюпов, Е. Б. Имамбек, Алтайтан государственнай заповедник дириэктэрэ, эколог Д.И. Мамыев быhаччы кытыннылар, кэтэхтэн Калмыкияттан профессор Б. А. Бичеев, Башкортастан профессор Р. А. Султангареева уо.д.а. кытыннылар. Онон ситим быстыбакка салгыы бөҕөргүүр уонна сайдар.
3.Конференция ханнык хайысхаларынан үлэлээтэ? Олоӊхолоох аймах омуктарбыт туох дииллэр эбиттэрий, кинилэр олоӊхолоругар баар эбит дуо таӊара итэҕэлин көстүүтэ, үөрэҕэ?
Конференция научнай үлэтэ Пленарнай мунньахха, «Таӊара итэҕэлэ уонна түүр-моӊгуол норуоттар аан-дойдуну анааран көрүүлэрэ» уонна «Киин Азия уонна Сибиир норуоттарын итэҕэллэрин култуураларын кэпсэтиитэ» диэн сиэксийэлэринэн уонна «Таӊара итэҕэлэ түүр-моӊгуол норуоттар төрүт култуураларыгар» диэн төгүрүк остуолунан барда.
Кыттыбыт учуонайдар бары билинэллэр – итэҕэл түӊ былыргы өйдөбүлэ сурукка-бичиккэ улаханнык киирбэккэ, норуоттар үйэлээх уус-уран айымньыларыгар – былыргы олоӊхолорго эрэ  арылхайдык көстөр – биир Таӊара баарын билинии уонна итэҕэйии сыыйа киириитэ, сайдыыта.  Онтон Таӊара итэҕэлин үөрэҕэ диэн ким эрэ ааптарыстыбалаах  өйдөбүлэ биллэн турар норуот айымньытыгар суох.   Ол эрэн, олоӊхо норуот айымньыта буоларынан,  олоҕу, историяны кытта бииргэ сайдарынан, Таӊара итэҕэлигэр үөрэхтэри олохтообут, киллэрбит улуу дьоннору – Заротуштраны, Моисейы, Будданы, Христоһу, Магометы төрөппүт, билэр уонна кинилэр үөрэхтэрин билинэр норуоттар айымньыларыгар, мифологияларыгар, олоӊхолоругар кинилэр ааттара да, үөрэхтэрэ да дьэӊкэтик хоһуйуллаллар, сабыдыаллыыллар.  Онтон ол дьону, атын суругу-бичиги билбэккэ, өссө түӊ былыр тэйэн, ыраах сирдэргэ бүгэн сайдыбыт аймахтыы норуоттарга Таӊараны итэҕэйэргэ «ким эрэ үөрэҕэ» диэн өйдөбүл суох. Онон төрүт өйдөбүллэрин илдьэ сылдьаллар.
4.Кыттааччылар ханнык түгэннэри ордук бэлиэтээтилэр?  Туох былааны ылыннылар? Ханнык этиилэри киллэрдилэр?
Кыттааччылар элбэҕи эттилэр, бэлиэтээтилэр. Конференция матырыйаалларын хомуурунньугар, хаһыаттарга, саайтарга ылыныы тиэкиһэ тахсыа, онно сиһилии билсиэххэ сөп. Мин биири бэлиэтиэм. Кыттааччылар гуманитарнай, естественнай уонна теологическай наукалар билиилэрин бииргэ холбоон чинчийэр, сүбэлэһэр кэммит кэллэ диэн билинэллэр. Ол аата итэҕэлгэ метафизическэй өйдөбүллэр баалларын билинии. Итэҕэл айылҕа көстүүлэрин кытта ыга ситимнээҕэ биллэр. Онон айылҕа көстүүлэрин чинчийэр естественнай наукалары кытта гуманитарнай,  теологическай наукалар бииргэ алтыһан үлэлээтэхтэринэ, инники өттүгэр сайдыы барыа диэн этэллэр. Бу итэҕэли үөрэтиигэ саӊа сүүрээн, киэӊ көрүү уонна атын ньымалары туттууга төрүт диибин, былыр былыргыттан Аан Дойду улахан бөлүһүөктэрин этиилэрэ, баҕалара ити этэ. Ол курдук бу конференцияҕа физик, эколог, геофизик, инженер курдук идэлээх учуонайдар кыттыбыттара Таӊара, итэҕэл өйдөбүлүн кэӊэттэ.
Ол түмүгэр, кыттаччылар эттилэр – киһи-аймах сайдыытыгар улахан оруолу ылыллар, кини төрүт коллективнай билиитин уонна өйүн-санаатын оӊорор, кэрэһэлиир, үйэтитэр сакральнай, ол аата ытык күүстээх, ландшафтар.  Эбэтэр сахалыы – ийэ айылҕа өссө тыытыллыбатах уонна былыр-былыргыттан сиэр-туом ыытыллыбыт история-культура бааматынньыга буолбут ытык сирдэрин дьайыылара.
5.Биллэн турар, биһиги көрөөччүбүт (ааҕааччыбыт), саха киһитэ – оҕолуун оҕонньордуун өйдүүллэрин курдук, «таӊара итэҕэлэ» диэн өйдөбүлгэ судургу соҕус быһаарыыны эрэйэр. Боростойдук таӊара уонна таӊара итэҕэлэ диэн өйдөбүллэри эн хайдах быһаараҕыный?
Дьэ кырдьык, Таӊара диэн кимий дуу, тугуй дуу диэн боппуруос киһиэхэ эрэ барытыгар киирэр. Сүрдээх уустук өйдөбүл хаһыат балаһатыгар толору быһаарыллыбата чуолкай. Ол гынан баран кылгастык, боростуой тылынан, хайдах сатыырбытынан дьоӊӊо сэргэҕэ тиийэр гына этэрбит эмиэ наада.
Хас биирдии киһи, омугуттан тутулуга суох, сиргэ, тулалыыр эйгэҕэ, айылҕаҕа араас күүстэр баалларын түӊ былыргыттан билинэр. Ол билинэн кини барыны барытын  иччилиир (нуучч.- одухотворяет), уонна араастаан бэйэтин тылынан ааттыыр.  Ким иччилэри (нууч. – духов) көрбүт, истибит, туппут-хаппыт баарый ол диибит.  Көрбүт, билбит, истибит дьон сиргэ хара баһаам эбит, ону туоһулууллар араас кэмнэргэ биирдик кэпсэнэр, ойууланар кэпсээннэр, сэһэннэр, номохтор, үһүйээннэр.
Иччилэри  араас көрүӊӊэ араараллар – өбүгэлэр, сир-дойду, кыыл-сүөл, от-мас, тимир-таас, стихиялар, ыарыылар-дьаӊнар, иэйии-санаа иччилэрэ уо.д. а. Иччилэри үчүгэй, куһаҕан,  үрүӊ, хара диэн эмиэ араараллар. Куһаҕаннарга, хараларга киирсэллэр өлөн баран үөр буолбут дьон иччилэр, кинилэр хара айыы, ыарахан, амырыын, куһаҕан тыын диэн ааттаналлар. Үчүгэйдэргэ, үрүӊнэргэ киирсэллэр үтүө, араӊаччыһыт, аанньал буолбут иччилэр, кинилэри үрдүк айыылар, үрүӊ, сырдык тыыннар диибит. Билиӊӊи наука киһи аймах иччилэри итэҕэйиитин язычество диир. Иччилэри кытта алтыһааччылыры, алы гынааччылары ойууттар диибит.
Иччи диэн оччотугар тугуй? Тоҕо кини барыга барытыгар баарый, киһиэхэ, кыылга-сүөлгэ, сиргэ-дойдуга? Ол аата төрдө биир буоллаҕа. Кини кут-сүр диэн өйдөбүлгэ аҕалар. Киhи, билэрбит курдук, үс кутан турар – буор, ийэ, салгын куттартан. Буор кута  – киhи этэ-сиинэ, өллөҕүнэ буорга кубулуйар.  Ийэ кута – ийэтин хаанынан, уутунан-хаарынан оҕо үөскээтинэ бэриллэр удьуора – ДНК-та. Салгын кута – салгыӊтан киирэр кыыма. Бу кыым айылҕата –  күн, куйаар уота-сырдыга, Таӊара сырдык тыына. Ол аата Таӊара улахан баараҕай уотуттан кэлэр сырдыгын  кыымнара эбит диэн өйдөбүлгэ кэлэҕин. Бу салгын кут киhиэхэ эрэ, кыhыл оҕо ийэтиттэн түhүүтэ, салгыны эҕ ирийиитэ, сиикэй дьулайынан мэйиитигэр киирэр.  Кыыл-сүөhү дьулайа бүтэй төрүүр, киниэхэ киирбэт, онон киhи кыылтан атына киhибин диэн өйдүүр өйдөөх (самосознание).
Ол аата бу үс кут диэн генетическай уонна космическай инфомацияларын кодтара буолар материя көрүӊнэрэ. Ол гынан, физик учуонайдар этиилэринэн, материя, атом туохтан турара, хайдах оӊоһуктааҕа, көрүӊнээҕэ өссө да ситэ үөрэтиллэ илик, чинчийиллэр диэн этэллэр. Ол иһин бүгүӊӊү күӊӊэ ити өйдөбүллэр наука өттүттэн чуолкай быһаарыылара суох. Онтон ити үс кут биир тэтимӊэ, долгуӊӊа, киэпкэ киирэн алтыһыылара эрчими (нуучч. – энергияны) үөскэтэр, бу эрчим күүһүн, тэтимин, кээмэйин былыргы дьон биир тылынан сүр диэн ааттыыллар. Сүрдээх тыал түстэ, сүрдээх тымныы буолла, уо.д.а. айылҕа көстүүтүн эрчимин этэбит. Киһигэ сүөһүгэ сыһыаран сүрдээх күүстээх киһи, сүрдээх өйдөөх-саннаалаах киһи, сүрдээх албын киһи,  сүрдээх үөрүнньэӊ киһи, сүрдээх сүүрүк сылгы, сүрдээх сымнаҕас сүөһү уо.д. а.  араас хайысхалаах эрчим күүһүн быһаарабыт. Сүр күүһэ үс кут бэйэ бэйэлэригэр биирдик, тэӊник дьайсыыларыттан (нуучч. – гармонияларыттан) тутулуктаах. Ханнык кут ордук дьайан барар да сүр хайысхата эмиэ ол өттө улаатар.  Арыт мөлтөх, мөкү өттө улаатан, куһаҕаннык дьайан хара күүс буолар. Арыт үчүгэй, амарах өттө сайдар, оччоҕо ыраас, сырдык күүс буолар. Туохтан кини арыт үрүӊ, арыт хара буоларый?
Бу ыйытыы Айыы Таӊара өйдөбүлүгэр аҕалар. Киһи былыр былыргыттан күн, ый хаамыытын, халлаан куйаарын кэтиир. Уонна халлааӊӊа бачымах курдук атын сулустар баалларын одуулуур, кинилэр хамсаныыларын кэтиир, айылҕа уларыйыыта бу сулустар хамсааһыннарыттан тутулуктанарын өйдүүр. Сорох үрдүк хайалаах сирдэргэ халлаан дириӊ да дириӊ, түгэҕэ суох, хас эмэ, аата ахсаана суох хаттыгас үөһэ хаттыгастаах далай буоларын сөҕө, дьулайа, дьиксинэ көрөр. Элбэх кэтэбил түмүгэр киhи Куйаар сүрдээх үчүгэйдик, кэрэтик сааһыламмытын, ыһыллыбакка саас сааһынан хамсыырын, биир тэӊник эргийэрин  өйдүүр, уонна онно сөп түһэрэн төрүт дьарыгын, олоҕун-дьаhаҕын сааһылыыр, оӊостор. Көрөр-истэр бөлүһүөк дьоннор былыр-былыргыттан куйаарга хас да күн баар диэн билэллэр. Онтон биирдэрэ бу күн ахсын киирэр-тахсар күммүт, атыттара халлаан хаттыгастрын быыстарыгар, уонна саамай улахан, сүдү, аарыма Күн-Таӊара куйаар хабайар хаба ортотугар баар диэн билэллэр. Ол билиилэрин туоһулууллар уус-уран айымньыларыгар сир-халлаан, куйаар үөскээһинин хоһуйуулара, сурба  тааска ойуулара-бичиктэрэ, сиэрдэрин-туомнарын  ис хоһооно, сыала-соруга.  Ол куйаар киинигэр баар аарыма өй хаата уоту, сырдыгы, кэрэни Таӊара диэн ааттыыллар. Бу уоттан, сырдыктан кэлэллэр эбит туох баар тыынар тыыннаахха салгынынан кэлэр кыымнар – куттар.   Бу аарыма сырдыгы саха киһитэ Айыы Таӊара диэн ааттыыр, эбэтэр Үрүӊ Аар (Айыы) тойон диир. Барыны бары кини айан таӊан оӊорбут диэн өйдөбүлгэ кэлэр. Аны ханнык быһаччы суолларынан, аартыктарынан салгын куттар ордук түргэнник кэлэллэрин былыргы киһиӊ эмиэ билэр.
Мээнэ сиргэ буолбатах, чопчу сир араӊатын дириӊ хайдыыларын үрдүгэр, хайалардаах үрдүк сирдэргэ, өрүстэр кирбиилэригэр, хочолоругар сир магнитын күүстэрэ дьайыылара, хайысхалара чөмөхтөнөн тахсан, халлаан куйаар күүстэрин долгуннарыгар тиийэн силбэһэр аартыктарынан быһаччы кэлэллэрин таайар, билэр.  Оннук сирдэргэ тохтуур, олохсуйар. Уонна Аар хатыӊнаах, мастаах томтордору булан алгыс ылыы сиэрин-туомун ыытар түһүлгэни тутар, ыһыах ыһар, ол сиригэр куүрүө-хаhаа туттан олоҕун оӊостор. Ити бары норуокка барытыгар баар. Саха олоӊхолоругар ол сиэр-туом бэйэтэ бэйэтинэн ойууланар.  Орто туруу дойдуга Таӊара ыйааҕын толорон ыhыах ыhaн, алгыс түhэрэн саха бухатыырдара, төрүччүлэрэ норуот олоҕун түстүүллэр. Аны олоӊхоҕо Таӊара оҕото буолан,  бухатыыр сиэр майгы өттүнэн уустук сааhыланыыта, бэйэтин эт өйүн үлэтин күүhүнэн санаатын санаатынан кыайыыта эмиэ бэриллэр. Ол иһин олоӊхо Таӊара итэҕэлин сиэрин-туомун, төрүт өйдөбүллэрин илдьэ сылдьар.
Онтон тоҕо ол Таӊараттан киирбит сырдык ыраас оҕо куппут, кыыммыт киртийэн куһаҕан тыын буоларый диэн ыйытабыт. Ол хас биирдии киһи олоҕун хайдах олороруттан тутулуктаах.  Салгын куппутун, Таӊара кэрэ,үтүө, амарах ып-ыраас сиэркилэ курдук күлүмнүүр кыымын ийэ, буор куппутун кытта араастык алтыhыннаран, мөкү өттүн күүhүртэхпитинэ, кини ыраас ньууругар арыы-сыа иӊэр, кир-хох  сыстар, күлүгүрэн ыараан хаалар. Киhи өлбүтүн кэннэ, тыына быhа баран, салгын кут төлө биэрэн тахсар,  уонна кыайан ыраас айыы аартыгынан үөhэ көппөт, Таӊаралаабат, барбакка муунтуйа сылдьар. Аны дьон үксүн олоҕун ортотук олорор, онон куттар үксүлэрэ Таӊараҕа төрдүгэр тиийбэттэр,  аара харгыстанан хаттыгастарга сылдьар араас үрдүк айыылар буолаллар. Онно сылдьан араӊаччылыыллар, көмөлөһөллө, эбэтэр куһаҕаннык эмиэ дьайаллар. Онтон куhаҕаннык олорбут, барбыт дьон кута тахса сатаан баран хоһуттан үчүгэйдик олороору, ыраастанаары, чэпчээри хоhуттан кыhыл оҕоҕо дьулайынан, араастан атын киhиэхэ хос киирэллэр.
Онтон айыылар аартыктарыгар наhаа элбэх ыарахан куттар симилиннэхтэринэ Таӊараттан кэлэр сырдык кыымнар- салгые куттар кэлиилэрэ харгыстанар. Оччоҕо олох алдьанар, төрүөх төннөр, кыhыл оҕолорбутугарТаӊара сырдык куттара киирбэттэр, хата кыайан барбакка сылдьар кирдээх ыарахан тыыннар киирэннэр, кэлин олохторо табыллыбат. Ол иһин Таӊара үөрэҕин тарҕатар улуу дьоннору аарыма сырдык бэйэтэ биэрэр. Ол үөрэҕи, өйдөбүлүн сүтэрдэххэ, уларыттахха олох кэхтэрэ ханна барыай. Билиӊӊи кэмӊэ Аан Дойдуга ити тыын боппуруос буолан турара өтө көстөр.  Хас биирдии омук халлаан куйаарыгар баар сүдү күүһү билинэр, уонна бэйэтин тылынан араастаан ааттыыр: Яхве, Гот, Бог, Аллах, Тенгри, Таӊара, Хүдэй, Бурхан уо.д.а.  Үөрэтээччилэр ааттара, омуктара, үөрэхтэрин быhаарар ньымалара атыннаахтарын иһин, билиилэрин ылар источниктар биир, соҕотох – Таӊара. Онон Сахаларга түӊ былыргыттан Таӊара өйдөбүлүн уустук итэҕэлэ киирэн Үрүӊ Аар Айыы Тойоӊӊо  үӊэн-сүктэн алгыс ылыы сиэрэ-туома баар. Кэнники 20-чэ сылга этнография, фольклор наукаларын учуонайдарын, норуот бөлөһүөктэрин, былаас тустаах уорганнарын, айар дьарыктаах дьоммут  көмөлөрүнэн өйдөтүһэн төрүт итэҕэлбитин чинчийэн, сөргүтэн биир халыыпка киллэрэн, сахалыы Айыы Таӊараҕа итэҕэлбитин сааһылаан эрэбит. Ону атын аймах омуктарбытыгар хаалбыт өйдөбүллэри кытта тэӊнээн былыргытын, дьиӊнээҕин билиэхпитин сөп.
6. Билиӊӊи кэмӊэ биһиэхэ уонна атыттарга тоҕо нааданый Таӊара төрүт итэҕэлин чинчийии, сөргүтүү?
Билэрбит курдук, Аан Дойдуга сүрдээх тыӊааһыннаах ыарахан кэмнэр кэллилэр. Глобализация дьайыыларыттан саамай күүстээхтэрэ, быhаарыылаахтара цивилизационнай, духовнай охсуhуулар. Улахан үөрэхтээхтэр этиилэринэн,  политическай, экономическэй кириисистэр төрдүлэрэ буолар – киһи аймахха духуобунас, итэҕэл, култуура кириисиһэ, сатарыйыыта. Бу кириисис биир күн буолбатаҕа чуолкай. Үгүс кэм устата мунньуллубута, научнай-техническэй прогресс ону күүһүртэ, түргэттэ.
Дьэ хайдах буолабыт диэн улаханныын кыралыын бары толкуйга түстүбүт. Араас ньыманы була сатыыбыт. Ол курдук анал үөрэхтээх учуонайдарбыт эмиэ сүбэлэһэллэр, кэпсэтэллэр. Үйэлэр тухары буолбуту аҕыйах сылынан көннөрүллүбэтин бэркэ өйдүүллэр, арай көннөрүүнү, тупсууну эмиэ научнай-техническэй прогресс көмөтүнэн эрэ түргэтитиэххэ, күүһүрдүөххэ сөбүн ыйаллар. Гуманитарнай, естественнай уонна теологическай наукалар учуонайдара билиилэрин бииргэ холбоон чинчийэр, сүбэлэһэр кэммит кэллэ диэн эмиэ билинэллэр. Киин Азия, Сибиир норуоттарын түӊ былыргыттан илдьэ кэлбит Таӊараҕа итэҕэллэрэ  куйаар, сир оӊоһуктара, дьайсыылара киһи олоҕун кытары быһаччы  ситимнээхтэрин ыйар. Экономическай өйдөбүлтэн – табаары оӊорон таһаарыы ньыматыттан, киһи аймах олоҕун сайдыыта тутулуга суоҕун этэллэр. Сайдыы, тыыннаах буолуу тутулуга – куйаар киинэ Таӊара дьайыытын хайдах өйдүүрбүтүттэн, туһанарбытыттан тутулуктаах. Ол иһин чинчийии уонна сөргүтүү барар. Мээнэҕэ аҕыйах кэм иһигэр улуу таӊараһыт Чыӊыс Хаан уобараһа элбэх талааннаах дьон өйдөрүн буулуо дуо?
7. Оччотугар,  А.С. Борисов «Чыӊыс Хаан кистэлэӊэ» киинэтин дьэ туох диэтилэр конференция кыттыылаахтара?
Конференция кыттыылаахтара, учуонайдар А. С. Борисов киинэтинэн – Темучин уонна моӊголлар историяларын эрэ көрдөрүүнэн муӊурдаммакка,  сүрүннээн  Чыӊыс Хаан Евразия историятын уһулуччулаах киһитэ буола үүнүүтүн быһаарыыга бэйэтин саӊа этиитин киллэрбитин ыйдылар.  Ол этиитэ – Чыӊыс Хаан уобараһа киһи аймах өйүгэр-санаатыгар куйаар уонна сирдээҕи олох төрүттэрэ сааһыланыылаах ситимнээхтэрин быһаарар, өйдөтөр историческай киhи буолар диэн.
Конференция «Таӊара итэҕэлин сүрүн өйдөбүллэрин, уһулуччулаах киһи омос көрдөххө быстах быhылааннарынан ситимнэнэр дьылҕата Аан Дойду олоҕор оруолун, сабыдыалын киинэ художественнай, философскай-психологическай ньыманнан биэрэр» диэн сыаналаатылар.
Конференция А.С. Борисовы Таӊара өйдөбүлүн чинчийэр Норуоттар ыккардыларынааҕы Фонда бэрэсэдээтэлинэн, монгол академигын Ш. Бираны Фонда солбуйар бэрэсэдээтэлинэн таларга эттилэр. Биллэн турар, бу маннык уустук боппуруоһу көтөҕүүгэ, аймахтыы омуктарбыт биһигини сахалары убаастаан, билинэн,  эрэнэнэн талалларын туоһулуур. Уонна сүрдээх улахан эппиэтинэһи сүктэрэр.
8. Таӊара өйдөбүлүн чинчийэр Фонда үлэтин хайдах быһыылаах саҕалыай? Кимнээх онно киириэхтэрэй?
Фонда бастатан туран тэриллиэн, Устаабын ылыныан, регистрацияланыан наада. Ол эмиэ элбэх үлэттэн тахсыа. Ол кэннэ, конференция ылыммыт ыӊырыыларын олоххо киллэрэр ситимнээх үлэтин саҕалыа.  III Норуоттар ыккардыларынааҕы научнай-практическай «Таӊара итэҕэлэ уонна Евразия омуктарын олоӊхолоро: төрүтэ уонна билиӊӊитэ» конференция Тываҕа ситиһиилээхтик барарын тэрийсиэ. Бу Фонданы устаабы билинэр, таӊара итэҕэлин чинчийииннэн интэриэһиргиир, күүс көмө буолар учуорнайдар, өйөөччүлэр  түстүөхтэрэ. Түмүккэ саха киһитэ «Айыы Таӊара, быыһаа, абыраа»  диэн тылларын ис хоһоонун өйдүүр, сөргүтэр уонна быһаарар, санатар  кэмэ кэллэ диэн этэбит.

Уйбаан Ушницкай,
«Орто Дойду» хаhыат,  кулун тутар, 2009 с.